Wij hebben in onze wereld voortdurend met andere mensen te maken, maar wat is precies de plaats van die ander in ons leven? Is hij man of vrouw? Is hij autochtoon of allochtoon? Is hij onze vriend of onze vijand? In vier lezingen gaan we aan de hand van een aantal filosofen op zoek naar de ander. Met Emmanuel Lévinas zullen we via @iDe Ander@/i de weg naar het Goede vinden terwijl bij Sartre @iDe Ander@/i de weg naar de hel zal zijn, maar hoe het ook zij, de ander zal nooit meer hetzelfde zijn.

Op 13 maart 2008 geeft Leonie van Wees, in de serie lezingen over @iDe Ander@/i, de vierde Kronoz filosofielezing. Het zal dan gaan over de naamgever van het Sadisme, Markies de Sade en zijn invloed op de latere Franse filosofen Jacques Lacan en Georges Bataille.

Donatien-Alphonso-François de Sade, of Markies de Sade zoals hij tegenwoordig beter bekend staat, stamde uit een oude adellijke Franse familie en leefde in Frankrijk van 1740 tot 1814, een periode die deels samenvalt met de tijd van de Franse Verlichting. Hij leidde een leven met ontucht, zedenmisdrijven en schulden, waarvoor hij dan ook herhaaldelijk in de gevangenis zat, onder andere ook tijdens het revolutiejaar 1789. Hij werd regelmatig door zijn schoonfamilie bij justitie aangegeven.

Zijn belangrijkste werken zijn: 'Dialoog tussen een priester en een stervende', 'De 120 dagen van Sodom', 'Filosofie in het bordeel', 'Justine' en 'Juliette'. Veel van zijn werk is in gevangenschap tot stand gekomen. Zijn werk, waarbij filosofische theorie in romans werd verwerkt, werd als pornografisch beschouwd. De teksten ademen de geest van een tot het uiterste doorgevoerd rationalisme, kenmerkend voor de hoogtijdagen van de Verlichting, waaraan De Sade's denken deel had. Zijn werk is als een bizar laboratorium, waarin wordt geëxperimenteerd met de wereld van de driften en lusten. Het is eerder ontregelend dan opwindend.

Zijn oorspronkelijke uitgangspunt was dat het de taak van de schrijver is om de natuur te 'betrappen'. In zijn eerste boek: 'De dialoog tussen een priester en een stervende', geschreven in 1782 en pas voor het eerst uitgegeven in 1925, dat ging over 'Het Kwaad', verwoordde hij zijn poging om straffeloosheid te verwerven voor zijn ongewone gedrag door de verantwoordelijkheid voor zijn daden af te schuiven op de natuur. Het boek bevat - in dialoogvorm - essentiële filosofische aspecten van De Sade's levensbeschouwing. Het dilemma dat in dit boek tot uitdrukking komt, is dat van de priester die het heeft over de verdorven natuur, terwijl de stervende zich afvraagt: 'Hoe kan God een natuur scheppen, die verdorven is?' De Sade hekelt waardeoordelen en schetst een materialistische leer, waarbij God wordt genegeerd en de natuur gedefinieerd wordt als 'materie in beweging'. Hij ziet de natuur als oorzaak, bron van het menselijk handelen. Het bestaan alleen al van de keuze die de mens kan maken tussen Goed en Kwaad, bewijst de wreedheid, de verdorvenheid van de natuur en de overmacht van het Kwaad, waarvan De Sade bovendien de erotische waarde benadrukt: pijn en leed (zowel psychisch als fysiek) vinden hun oorsprong in het Kwaad en hij vindt ze opwindend.

Voor De Sade's vroege ethiek, 'de ander net zo gelukkig te maken als men zelf wenst te zijn', is atheïsme een voorwaarde, want de onderdrukking die de wereld pijnigt, hangt nauw samen met het onmenselijke Christendom. Echter, De Sade gaat verder dan de atheïst: ook atheïsme is voor hem een identiteitsfilosofie en De Sade verwerpt iedere identiteitsbepaling die ons ego vormt (biologisch, cultureel, etc.). De mens kan dus geen filosofie hebben, maar slechts een ad hoc, repetitieve 'orde van het sadisme' ( occasionalistische, van de situatie afhankelijke willekeur, geen redelijkheid). De handelingen van de sadist hebben slechts als doel een verlangen te bevredigen, een verlangen dat uiteindelijk nooit bevredigd zal worden, dus zich steeds moet herhalen. (= de repetitieve orde).

De Sade vindt dat wij moeten demoraliseren, zo heftig en grof als maar kan: de Natuur is ook kwaadaardig en daar ligt de bron van ons handelen. Onze dood bijvoorbeeld is nuttig voor de Natuur, omdat de wormen leven van ons lijk. Om deze Natuur te kunnen begrijpen, beseft De Sade dat hij zich bezig moet houden met het Kwaad. Dit maakt hem tot een origineel schrijver tijdens de Franse Verlichting.

De Natuur is subliem, onttrokken aan het beperkte moralisme van de mens, dus uitstijgend boven de menselijke maat en aldus imponerend. Dat drukt zich uit in de mens die niemand nodig heeft en die dat uitdrukt door iedereen te verachten, te gebruiken en te misbruiken. Hij is volledig eenzaam en juist zó volstrekt gelukkig. De Natuur wil dat we ons lust verschaffen, zo nodig ten koste van anderen. Dit kan niet in de normale maatschappij, maar bijvoorbeeld alleen op afgelegen plaatsen, zoals in sommige burchten, waarin De Sade zelf ook leefde.

Hier komt het hoofdthema van 'De 120 dagen van Sodom' tevoorschijn. Dit boek bevat in romanvorm een uitputtende lijst van alle mogelijke seksuele perversies. Toen het voor het eerst in 1904werd uitgegeven door een Berlijnse psychiater, gold het vooral als een voorbeeld van beschrijvende psychopathologie (leer van de geestes- en zielsziekten). In het boek vertellen in een afgelegen burcht vier koppelaarsters om beurt in totaal 150 onzedelijke verhalen, die hun meesters onmiddellijk tot uitvoering brengen op 42 onschuldige slachtoffers, moord inbegrepen. Volledige genotsbevrediging kan men in het rijk van De Sade echter niet bereiken: men is gedoemd tot de repetitieve breuk, bijvoorbeeld mishandelen tot de grens van overlijden en dan weer opnieuw beginnen.

De Sade heeft ook schrijvers en filosofen die na hem kwamen beïnvloed, zoals onder andere Friedrich Nietzsche, Sigmund Freud, Georges Bataille en Jacques Lacan. De Italiaan Pier Paolo Pasolini verfilmde op indringende wijze 'De 120 dagen van Sodom'.

Zowel Jacques Lacan als Georges Bataille erkennen het gespleten karakter van de mens dat door De Sade naar voren gebracht wordt.

Jacques Lacan laat ons zien hoe deze gespletenheid van het 'ik' tot stand komt, namelijk in het spiegelstadium. Wanneer een kind voor het eerst in de spiegel kijkt ontstaat het subject: 'dit ben ik', maar tegelijkertijd ook een afstand tot zichzelf, een gespletenheid: 'dat ben ik.' Hij erkent de ander in zichzelf. Begeerte is het begeren van de ander dan wel het andere in de ander. Transgressie is bij Lacan: de ander is jezelf zoeken en de ander in de ander zoeken. Dit is een oneindig proces: verveelt het eerste petit object a, dan op naar het volgende petit object a, maar A (volledige bevrediging, gelukzaligheid) bereiken we nooit, want er is geen God, dus geen hiernamaals. Lacan vraagt zich af waar er nog een limiet van de menselijke begeerte kan zijn als het er geen God meer is. Als het antwoord daarop negatief luidt, ontstaan praktijken als die van de Sade.

Georges Bataille drukt deze gespletenheid uit in zijn transgressie. Bataille en Markies de Sade zijn beiden filosoof en fictieschrijver, die in hun werk ideeën en fictie in elkaar verstrengelen. En met name door het werk van Bataille kunnen we nu De Sade's werk beter begrijpen. De Sade's leven en werk zijn het voorbeeld voor een belangrijk thema in Batailles werk: de tegenstelling tussen Verbod en Overtredingen, de diepe wederzijdse afhankelijkheid van die twee. Hier komt de term 'transgressie' (=overschrijding) naar voren: de mens is geneigd om de 'normale' maatschappij, vol geboden en verboden, te ontvluchten, om daarbuiten genot en lustbevrediging te zoeken, bijvoorbeeld door in het weekend uit te gaan en die dingen te doen die in de wereld van de maatschappelijke orde niet worden geaccepteerd, zoals dronken worden, vechten etc.

Bataille verklaart het principe van Verbod en Overtreding aldus: Het Verbod is er voor de maatschappelijke orde en de Overtreding om de mens naar een andere wereld te brengen, waar hij de vorst is die voor zijn lustbevrediging kan doen en laten wat hij wil (= transgressie). Normaal gesproken bevindt de mens zich in de wereld van de arbeid, kortom, de maatschappelijke orde (= het Goede, 'zoals het hoort'). Maar het Goede wordt permanent bedreigd door het Kwade: het is de mens namelijk niet voldoende om alleen in de wereld van de orde, de arbeid te vertoeven. Hij wil zich verplaatsen naar een andere, sacrale wereld, een irrationele wereld van de soevereiniteit waarin hij zelf de baas is. De wereld van de extase, van het genot. In de werkelijke wereld is de tegenstelling natuurlijk niet zo zwart-wit.

De Sade erkende als een van de eersten openlijk de gewelddadige kant van de mens. Bataille zegt daarover: we doen alsof die er niet is, maar kijk eens om je heen: oorlog, porno, uitgaansgeweld, videogames, gewelddadige films etc. Het ging De Sade erom een catharsis (reiniging, zuivering van de ziel) bij zijn lezers teweeg te brengen, door ze te laten lezen over geweld, in plaats van dat zij het zelf in praktijk zouden brengen. De vraag blijft echter of hij een verdediging zocht voor zijn twijfelachtige en moreel verwerpelijke daden, of dat hij leefde volgens zijn eigen filosofie, om deze kracht bij te zetten.

Tekst: Piet van Dorp.

Met een vader als filosoof is de filosofie mij eigenlijk met de paplepel ingegoten. Vanzelfsprekend heb ik op mijn middelbare school examen gedaan in het vak filosofie, maar ben daarna toch eerst psychologie aan de Universiteit van Amsterdam gaan studeren. Na een jaar ben ik er echter mee gestopt, ik miste de filosofie en de stad Rotterdam. Zodoende studeer ik nu voor mijn vijfde jaar wijsbegeerte aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Mijn specialisatie is de wijsgerige antropologie (mensbeelden). Inmiddels heb ik het Bachelorgedeelte afgerond met een acht als judicium en focus ik mij nu op het Mastergedeelte, dat ik dit jaar hoop af te ronden.