Wij hebben in onze wereld voortdurend met andere mensen te maken, maar wat is precies de plaats van die ander in ons leven? Is hij man of vrouw? Is hij autochtoon of allochtoon? Is hij onze vriend of onze vijand? In vier lezingen gaan we aan de hand van een aantal filosofen op zoek naar de ander. Met Emmanuel Lévinas zullen we via De Ander de weg naar het Goede vinden terwijl bij Sartre De Ander de weg naar de hel zal zijn, maar hoe het ook zij, de ander zal nooit meer hetzelfde zijn.

Op donderdag 15 november wordt de tweede Kronoz filosofielezing door Leonie van Wees gehouden, wederom in het Hollandia-gebouw van de Vrije Academie. De lezing gaat dit keer over de Fransman Jean Paul Sartre (1905 - 1980), onder het motto "De hel, dat zijn de anderen", een bekende uitspraak van hem.

Na een korte inleiding zal Leonie een videofragment van een interview met Sartre vertonen. Een groot deel van zijn tijd bracht Sartre door in Parijse cafés en schreef daar ook veel van zijn teksten. Daaronder waren filosofische werken, maar ook romans, toneelstukken en essays. Zijn filosofie is ongetwijfeld beïnvloed door dit caféleven en het constant onder de mensen zijn.

Sartre was een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het existentialisme. Hij studeerde van 1932 tot 1934 in Duitsland, hetgeen van doorslaggevende betekenis is geweest voor zijn denken. Zo werd hij sterk beïnvloed door de Duitse filosofen Edmund Husserl (de grondlegger van de fenomenologie), Georg W.F. Hegel en Martin Heidegger. Maar ook door de Deen Soren Kierkegaard (die als grondlegger van de existentiefilosofie wordt beschouwd).

Verder heeft Descartes ook invloed op het denken van Sartre gehad, met name door diens theorie dat de zekerheid van het 'Cogito, ergo sum' (Ik denk, dus ik besta) het enige uitgangspunt voor het verdere denken kan zijn. Daarnaast zorgde het bestuderen van de werken van Friedrich Nietzsche voor de atheïstische grondslag in het denken van Sartre.

De fenomenologische methode richt zich niet op de concrete dingen en hun samenhang buiten de mens, maar door middel van een intuïtieve beschouwing op hoe de dingen op de mens inwerken. Volgens de fenomenologie is er bij de mens altijd sprake van intentionaliteit van het bewustzijn: het is altijd gericht op iets, óók bij zelfreflectie. Deze intentionaliteit gaat een rol spelen, als Sartre onderscheid maakt tussen de verschillende manieren van het zijn of het bestaan, namelijk die van de dingen en die van het bewustzijn.

Zijn hoofdwerk, L' être et le néant (Het zijn en het niet), verscheen in het oorlogsjaar 1943 en gaat over de individualiteit van het menselijk leven. Hij presenteert hierin een zijnsleer waarin hij onderscheid maakt tussen twee betekenissen van 'het zijn', twee manieren van bestaan: het être-en-soi (het zijn op-zich, het zijn van de dingen, die geen relatie hebben tot de wereld) en het être-pour-soi (het zijn voor-zichzelf, het zijn van het bewustzijn van de mens, die op de wereld is georiënteerd, ofwel de existentie).

Consequentie van het bovenstaande is dat het zijn van een steen een ander soort zijn is dan dat van het bewustzijn. Dit laatste is intentioneel, dat wil zeggen dat het bewustzijn zélf niets anders is dan een intentionaliteit, een gerichtheid. Men kan kiezen waar men zijn aandacht op wil richten. Dat wil op zijn beurt weer zeggen dat het bestaan van de mens volledig vrij is vanwege die keuzevrijheid. De basis van het menselijk bestaan is de vrijheid om je eigen wereld te kunnen ontwerpen. Men kan bijvoorbeeld van het ene op het andere moment besluiten om piloot of juist géén piloot te willen worden. Het probleem hierbij is, dat men zijn keuzes nergens op kan funderen, want het is de mens zélf die waarden moet verbinden aan de redenen van zijn keuzes. De mens kan zich achter niets of niemand verschuilen. Men zou zichzelf daardoor de nieuwe God kunnen gaan wanen. Die neiging zal echter spoedig wegvallen omdat er wel keuzevrijheid bestaat, maar dat neemt niet weg dat er vaak praktische bezwaren zullen oprijzen die de uitwerking van de keuze beperken.

Genoemde vrijheid houdt ook in dat men zélf verantwoordelijk is voor het ontwerp van zijn bestaan: de mens is gedoemd tot de vrijheid. En wanneer de mens zich volledig bewust wordt van het altijd vrij zijn om te kiezen, kan men bestaansangst gaan ervaren omdat ieder houvast ontbreekt. Men is geneigd om deze verantwoordelijkheid te ontvluchten en dat noemt Sartre dan 'kwade trouw'.

Het motto "De hel, dat zijn de anderen", duidt in de visie van Sartre op de consequentie van het aankijken van een ander. De ander degradeert mij daardoor namelijk tot object, tot ding: in de ogen van de ander ben ik bijvoorbeeld een student, een Nederlander, een bakker, een arbeider etc. Wie zijn ogen als eerste neerslaat in deze machtsstrijd, legt zich neer bij het lot ding te zijn.

Tot slot van de bijeenkomst wordt door drie van de bezoekers een passage uit het toneelstuk 'Huis Clos ' ('Met gesloten deuren '1944) voorgedragen, waarna Leonie een korte analyse van de gesproken tekst zal geven. Eén aspect daarin is dat men altijd pas iets "is" in betrekking tot de wereld en de ander; als de ander er niet zou zijn, zou ik zelf ook niets zijn. Men kan niet jaloers zijn als men de enige mens op de wereld is. Een voorbeeld is ook 'De Gluurder': iemand die door een sleutelgat twee mensen begluurt die de liefde met elkaar bedrijven, zal zich daarover pas gaan schamen als hij betrapt wordt door een ander.

Tekst: Piet van Dorp.

Met een vader als filosoof is de filosofie mij eigenlijk met de paplepel ingegoten. Vanzelfsprekend heb ik op mijn middelbare school examen gedaan in het vak filosofie, maar ben daarna toch eerst psychologie aan de Universiteit van Amsterdam gaan studeren. Na een jaar ben ik er echter mee gestopt, ik miste de filosofie en de stad Rotterdam. Zodoende studeer ik nu voor mijn vijfde jaar wijsbegeerte aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Mijn specialisatie is de wijsgerige antropologie (mensbeelden). Inmiddels heb ik het Bachelorgedeelte afgerond met een acht als judicium en focus ik mij nu op het Mastergedeelte, hoop ik dit jaar af te ronden.